चायनीज अगरबत्ती

आयुर्वेद कोश ~ चायनीज अगरबत्ती !!

ज्या घरात देव , देवपूजा आणि देवाला मानणारे लोक आहेत त्या घरी अगरबत्ती ही घरचे पावित्र्य असते . सकाळी होणारा घंटीचा आवाज , पाठीमागून येणारे स्तोत्रांचे शब्द . . . आणि अगरबत्तीचा सुवास यातून जे सात्विक वातावरण तयार होते त्या सम तेच ! प्रथम ही गोष्ट स्पष्ट करतो की अगरबत्ती ही डीओ ची आजी नाही . फक्त आणि फक्त सुवास आणि सुगंध निर्माण करणे हे अगरबत्ती चे काम नाही !!

ज्या घरात बाळ - बाळंतीण आहेत त्या घरी तिन्ही सांजेच्या वेळी  रामरक्षा म्हणून , जेथे कोणी आजारी आहे त्या घरात मृत्युंजय मंत्र म्हणून अगरबत्तीचा जो अंगारा उरतो तो कपाळी लावणे हे आपल्या पाहण्यात आहे . मंदिरातून अगरबत्ती -धूप यांच्यातून निघालेला अंगारा घरी घेऊन येणे , एखाद्या ठिकाणी यज्ञ झाला असेल तर तो यज्ञ शांत झाल्यावर त्यातील भस्म घरी आणून ठेवायची पद्धत सुद्धा जुनी . . . आता ही श्रद्धा की अंधश्रद्धा ?? असे वाद घालू -उकरू पाहणाऱ्यांसाठी ही पोस्ट नाही . . .

अरुंधतीने एका यज्ञातील भस्म हाती घेऊन , मृत्युंजय मंत्राने अभिमंत्रित करून लावल्याने मृत झालेली व्यक्ती जिवंत झाली असे संदर्भ आहेत . गुरुचरित्रात २९ साव्या अध्यायात भस्म यावर आहे . जाबाल स्मृती पाहीली तर त्यात भस्म हे पाप नाशक म्हणून सांगितले आहे . भोलेनाथ शंकर यास भस्म किती प्रिय हे वेगळे सांगायला नको . असा अंगारा आणि भस्म याचा महिमा आहे . . मग बंबातली राख आणि देवा समोर लावलेल्या अगरबत्ती /धूप यातून पडलेला अंगारा यात फरक काय ?? दोन्ही राखच की . . .

नदीतले पाणी , नाल्यातले पाणी आणि तुमच्या 'आर ओ ' मधून बाहेर पडलेले पाणी यात फरक काय ? सगळे पाणीच की . . . चला उद्यापासून नदीचे पाणी डायरेक्ट पिऊयात . . . ?? यात फरक आहे तो संस्कारांचा . . . देवा समोरील अगरबत्ती  असो किंवा होम कुंडातील भस्म यावर मंत्र इत्यादी गोष्टींचा होणारा संस्कार त्यांचे कार्य बदलतो . . . . हे पटत नाही ? ठीक आहे . . ते पटावेच अशी आमची सक्ती नाही . . .

सध्या आपण अगरबत्ती आणायला गेलो की आपला निकष काय असतो ?? सुगंधी वासाचे धुराडे कमीत कमी किमतीत मिळायला हवे . . . भारतीय शास्त्रांना मात्र हे अपेक्षित नाही . . धूपन हा अंगराग  या संकल्पनेतील सहावा प्रकार आहे . अंगराग  म्हणजे घामाची दुर्गंधी नाहीशी करून शरीर सुंदर बनवणे . . ! यातील धूपन करण्यास काय वापरावे असा संकेत आहे ?? वास्तविक धूप हा झाडाचा निर्यास आहे . त्याच्या समवेत श्री चंदन , सरल , साल , देवदार , खदिर यापासून धूप काढला जातो . यापैकी गुग्गुळ यापासून काढलेला धूप हा सर्वोत्तम मानला जातो .

भारतीय शास्त्रे पाहीली तर या धुपांचे विषघ्न , सर्पनिर्मोचन , पाप नाशन , दैत्य नाशन असे प्रकार आढळतात . आयुर्वेदात सुद्धा धूम पान , धूपन चिकित्सा ही वेगवेगळ्या व्याधीत सांगण्यात आलेली आहे . त्यात वापरली जाणारी द्रव्ये सुद्धा बदलतात . अगरु , चंदन , मुस्ता, शिलारस ,कस्तुरी , तूप , गंध , गुग्गुळ , हरीतकी , जटामासी इत्यादी ही सामान्यपणे वापरली जाणारी सुगंधी द्रव्ये . . पान यांचा उपयोग केवळ सुगंध देणे आहे  का ?? नक्कीच नाही . . .

घरी पूजा करताना किंवा शोडषोपचार  पूजा पाहताना तुम्ही धूप -दीप - नैवेद्य हा क्रम पहिला असेल . . भारतीय शास्त्रांचा सूक्ष्म विचार पहा . . हाच क्रम शरीरावर लावला तर आधी धूप म्हणजे शरीर तसेच आजूबाजूचे वातावरण निर्जंतुक करून घेणे . . त्यानंतर शरीरातील अग्नी प्रज्वलित झाला की नैवेद्य (भोजन ) ग्रहण करणे . . हा नियम आपण पाळायला काय हरकत आहे ?? एसी रूम १०० % निर्जंतुक आहे असा दावा कोण करेल पान निंब पानाचा धूप केल्यावर ती खोली निर्जंतुक होईल याची खात्री देणे सहज शक्य आहे . . . सायंकाळी देवाची धूप आरती केल्यावर राक्षस पळून जातात असे म्हणतात . यातील राक्षस म्हणजे 'हा हा हा ' असे हसणारे ३ दात बाहेर असणारे आणि केसाळ असे अक्राळ विक्राळ प्राणी गृहीत न धरता राक्षस म्हणजे आजूबाजूची दुर्गंधी ,वातावरणातील जीव जंतू , मनाची अप्रसन्नता , मरगळ असे मानायला काय हरकत आहे ?? हे सर्व दूर होतात ते 'औषधी ' वनस्पतींचा धूप केल्याने . . . सध्या आपण हे करतो का ??

नाही . . . सध्या जे 'से नो टु अगरबत्ती इट मे क्रीएट केंसर ' असे जे सुरु आहे ते 'रसायनांच्या ' ज्वलनामुळे . . आयुर्वेदात एकीकडे धूम  ही चिकित्सा सांगितली आहे आणि दुसरीकडे धूम सेवन हे व्याधींचे कारण सांगतिले आहे . . असे का ?? तर तुम्ही धूर कोणत्या गोष्टीचा घेता यानुसार त्याचे शरीरावर फायदे होणार की तोटे हे ठरत असते . . . चायनीज अगरबत्ती हा यातलाच 'तोटेबाज ' व्यवहार !!

जिथे जिथे आम्ही कमी तेथे तेथे आम्ही चायनीज अशा बेस वर मार्केट सुरु आहे . अगरबत्ती क्षेत्रातील भारतातली मंदी ओळखून चायनीज ड्रेगोन ने आपले हात पाय या क्षेत्रात पसरले आहेत . या अगरबत्ती मध्ये 'फेनोबुकार्ब ' नावाचे हानिकारक घटक आढळल्याचे 'बॉम्बे टेक्सटाइल रिसर्च असोसिएशन आणि हिंदुस्तान इनसेक्ट कंट्रोल असोसीएशन ' यांनी सांगितले आहे . चीन मधून 'टनांनी ' या उदबत्याची आयात होते . आकर्षक पेकिंग , कमी किंमत आणि भरपूर काड्या यामुळे या 'टनांची ' भारतात विक्री सुद्धा दणक्यात होते . यात असलेले 'फेनोबुकार्ब ' हे  भात आणि कापूस यांच्यावर कीटक नाशक म्हणून फवारले जाते . तसेच याचे मनुष्याच्या आरोग्यास अत्यंत हानिकारक परिणाम आहेत .

हे कीटक नाशक श्वसन मार्गाने शरीरात गेल्यास श्वसन संस्थेचे विकार , डोळे आणि त्वचेची जळजळ , अस्वस्थता , अतिशय घाम येणे , हृदयाचे ठोके मंदावणे किंवा भरभर पडणे असे धोके निर्माण होऊ शकतात . भारतासह अनेक देशात बंदी असलेले हे केमिकल चायनीज अगरबत्ती मधून तुमच्या आमच्या घरात घुसत आहे . याने आपल्याला अपाय  झाले तर दोष कोणाचा ?? भारतीय शास्त्रांचा नक्कीच नाही . .

धूपन चिकित्सा ही एक उत्तम चिकित्सा पद्धती आहे . यात वापरली जाणारी द्रव्ये ही केवळ सुगंध निर्माण करत नाहीत तर माणसाच्या स्वास्थ्यास हितकारक असे वातावरण तयार करतात . काही आजारात 'चिकित्सा ' म्हणून कार्य करतात . . पण ते 'शास्त्रीय ' पद्धतीने वापरले तर आणि तरच . . . केवळ सुगंध बाहेर फेकणारी धुराडी या मर्यादित आणि संकुचित पद्धतीने धूपन /धूप याचा विचार केला तर तो दोष भारतीय शास्त्रांचा किंवा आयुर्वेदाचा नाही !!

प्रयोगशाळेत बनवलेल्या अगरबत्ती काय 'गुण उधळतील ' हे आम्ही सांगू शकत नाही . . . पण भारतीय परंपरेने सांगितलेल्या पद्धतीने , ती द्रव्य वापरून तयार केलेले मिश्रण . . . त्याचे ज्वलन होत असताना होणारा धूर आणि ज्वलन झाल्यावर उरलेला अंगारा किंवा भस्म हे हितकारक असते . . देह आणि मन याची शुद्धी करणारे !!

वैद्य . अंकुर रविकांत देशपांडे
आयुर्वेद कोश
(https://www.facebook.com/aarogyakosh/ )

(लेख कृपया लेखकाच्या नावासह व नाव न बदलता शेअर करावा . या लहानश्या कृतीने तात्त्विक आनंद व नैतिक समाधान मिळते)